قراردادهای نفتی ایران درزمان قاجار
احداث پالایشگاه آبادان در سال ۱۲۸۹ شمسی شروع و سه سال بعد با ظرفیت اولیه سالانه هفتصد و پنجاه هزار بشکه پایان یافت. نخستین محموله نفت خام ایران در سال ۱۲۹۱ میلادی به مقدار سیصد هزار بشکه در سال از آبادان صادر شد.
روند توسعه صنعت نفت کشور با توجه به منابع سترگ ذخایر نفتی از یک طرف و موقعیت خاورمیانه‌ای آن از طرف دیگر مسئله‌ای بسیار پیچیده و بغرنج بود، به‌ویژه آنکه آغاز تلاش بیگانگان برای کسب امتیاز و استخراج این مواد مصادف با ضعف سلسله قاجاریه و دولتهای آن در ادوار مختلف تاریخ سیاسی قاجارها بود.
ایران و خاورمیانه برای کمپانیهای نفتی جاذبه‌ای دوگانه داشت بدین لحاظ که هم بازار مصرف بود و هم منطقه تولید و یا به بیان دیگر هم فال بود و هم تماشا، از اینرو یک جنگ تمام عیار بین کمپانیهای نفتی رقیب در کسب بازار و اخذ امتیاز برای نفت درگرفت که در این معرکه ابتدا موقعیت نفت روسیه برتر از سایر رقبا بود و کلیه بازارهای ایران اشباع از نفت آن کشور شد. این نفت به‌خاطر ارزانی قیمت و نزدیکی نواحی نفت‌خیز باکو به ایران از موقعیت ممتازی در بازارهای داخلی برخوردار بود. محصولات نفتی روسیه عمدتاً از طریق راه آبی بنادر دریای خزر و یا از طریق خشکی از کراسنودسک روسیه به عشق‌آباد ترکمنستان وارد و از آن ناحیه وارد ایران می‌شد و در مناطق مختلف کشور توزیع می‌گردید.
از زمانیکه نفت در مسجد سلیمان فوران کرد، کمپانیهای رقیب روسیه و آمریکا اولین کسانی بودند که متوجه اهمیت و خطر این موضوع شدند، زیرا پس از تأسیس شرکت نفت ایران‌انگلیس و بهره‌برداری از ذخایر آن، نفت آمریکا در حوزه خلیج‌فارس با رقابت بی‌امانی روبرو شد و از میدان به در رفت.
روسیه از امتیاز نزدیکی با کشورهای آسیایی مخصوصاً ایران برخوردار بود ولی در حرکت سیاسی ناموفق‌تر از انگلستان عمل نمود. اتحاد کمپانیهای نفتی انگلیس و شرکاء در مقابل روسیه و ورود فراوان نفت به کشورهای آسیایی و اطراف خلیج فارس که در واقع بازار روسیه بودند، نفت باکوی روسیه را بحرانی نمود و روسها بازارهای خود را در آسیا و ایران از دست دادند و بدین‌ترتیب از صحنه خارج شدند. بعد از روسها تولیدات شرکت نفت ایران‌انگلیس به مرور در بخشهای شمالی کشور رخنه کرد، ولی بیست سال طول کشید تا بتواند نفت روسیه را از بازار خارج کند.
با شروع جنگ جهانی اول، دولت انگلستان به‌منظور تأمین نفت ارزان، برای نیروی دریایی خود، درصدد برآمد تا قسمتی از سهام شرکت نفت ایران و انگلیس را خریداری نماید. بعد از اینکه مجلس عوام به‌موجب وضع قانونی، چنین اجازه‌ای به دولت داد، قراردادی بین دولت انگلستان و شرکت مزبور منعقد گردید که دولت انگلستان با خرید دو میلیون سهام عادی شرکت و هزار سهم مرجع آن توانست اکثریت سهام را به‌دست آورد.
دولت انگلستان با خرید اکثریت سهام شرکت نفت ایران و انگلیس، در حقیقت صاحب اصلی امتیاز گردید و با این عمل خود، عملاً قرارداد را نقض کرد. دولت انگلستان با عقد این قرارداد توانست سلطه کامل را بر شرکت استوار سازد و به‌خاطر حفظ منافع خود، در امور داخلی ایران ایران مداخله نماید. اقدام دولت انگلیس در خریدن اکثریت سهام شرکت نفت انگلیس و ایران، باعث اعتراض شدید عده زیادی در داخل و خارج ایران شد، حتی خود دارسی هم به این عمل دولت انگلیس اعتراض کرد. زیرا او خود را صاحب اصلی این امتیاز می‌دانست.
در طول جنگ جهانی اول، صدور نفت ایران، بدون هیچ مشکلی ادامه داشت، اما بعد از جنگ بود که اختلافات شدیدی بین دولت ایران و شرکت به‌وجود آمد. شرکت مدعی بود که ایران در نگهداری و حفاظت از لوله‌های نفت در مقابل آلمانی‌ها، کوتاهی کرده و از پرداخت حق‌الامتیاز به ایران خودداری می‌کرد. دولت ایران مدعی بود که شرکت در امور داخلی ایران مداخله می‌کند و همچنین نفت ایران را به بهای بسیار نازل می‌خرد. پس از مذاکراتی که بین مقامات شرکت نفت و مقامات ایرانی به‌عمل آمد،اختلافات تا حدودی حل شد، اما نارضایتی دولت ایران از طرز عمل شرکت روز به روز آشکارتر می‌شد.
شرکت به‌خوبی از این وضع آگاه بود و انتظار داشت که نارضایتی دولت ایران به جایی برسد و زمینه برای تجدید نظر در قرارداد دارسی فراهم گردد، زیرا با تجدید نظر در قرارداد مزبور، بعضی از نقاط ضعف قرارداد که مهمترین آن عدم تصویب قرارداد در مجلس بود برطرف می‌شد.
نفت در زبان اوستایی به‌معنی نپتا بوده و کلدانی‌ها، یهودها و عرب‌ها آن را از مادها گرفته‌اند. مستشرق معروف آلمانی E. Herzfeld که در سالهای ۱۸۷۹ تا ۱۹۴۷ می‌زیسته است و همچنین مستشرق انگلیسی Bailey کلمه نفت را مشتق از فعل «ناب» در زبان فارسی به‌معنی رطوبت.
کاوشهای باستان‌شناسی روشن ساخته است که سومریان در حدود پنج تا شش هزار سال پیش قیر را می‌شناخته‌اند و آن را با سایر مواد مخلوط کرده و به‌عنوان ملات ضد رطوبت بین آجرها و سنگهای ساختمان معابد به‌کار برده‌اند. به‌عنوان مثال می‌توان به معابد چغازنبیل در حوالی هفت تپه واقع در حدود چهل کیلومتری جنوب‌خاوری شهر شوش اشاره نمود.
در دوره هخامنشیان، نفت برای روشنایی و موارد طبی و حتی در جنگها به‌عنوان یک سلاح استفاده می‌شد. اولین کسی که به وجود نفت در ایران اشاره می‌کند، هرودوت مورخ یونانی می‌باشد. براساس گفته وی در سده پنجم پیش از میلاد، چاههای نفت در آردریکا از توابع شوش که در حوالی قیراب کنونی بوده، وجود داشته است که با چرخ و مشک از آنها نفت استخراج می‌شده است.
پس از جستجوهای باستان‌شناسی وجود چاههای نفتی در سالهای۶۰۰۰ و ۴۰۰۰ پیش از میلاد در دره فرات مشخص شده است. همچنین فیلوستراتوس گفته‌های هرودوت را تأیید می‌کند و می‌گوید که در این سرزمین خاک با مواد نفتی آغشته است و زراعت در آن دشوار است.
پلینی نیز از چاههای نفت پیرامون شوش سخن می‌گوید و می‌افزاید که در کناره رود گرانیس که از شوش می‌گذرد مواد نفتی استخراج می‌شود.
پلوتارک نیز می‌گوید، اسکندر در پیرامون هگمتانه یا اکباتان آتش‌سوزی بزرگی، که از منابع پایان ناپذیری شعله‌ور بوده، دیده است. به احتمال محدوده دولت ماد بود که کرمانشاهان، لرستان و خوزستان را شامل می‌شده است.
پلینی در نوشته‌های خود از وجود منابع نفتی در شمال‌خاوری ایران و در سرزمین پارت نام برده است (کپه‌داغ ایران و ترکمنستان امروزی).
|
|
تاریخچه ی استخراج نفت در ایران و جهان
نفت در ایران از هزاران سال پیش به واسطه نشت طبیعی آن در مناطق جنوبی شناخته شده بود. در دایره المعارف بزرگ لاروس آمده است ” نخستین چاه نفت به فرمان داریوش شاهنشاه هخامنشی در استان شوش حفاری شده است. کاوش های باستان شناسی نشان داده است که مردمان کشور ایران حدودا” پنج هزار سال قبل از قیر برای تهیه ملاط و اندود کردن کشتی ها و همچنین از نفت برای ایجاد روشنایی و درمان بعضی از امراض استفاده می کرده اند. هردوت تاریخ نویس یونانی دنیای باستان در کتاب خود چگونگی کندن چاه و استخراج نفت را در ایران شرح داده است، به گفته وی در محلی به نام ” اردریکا” در نزدیکی شوش چاهی بوده است که نفت و آب نمک را از آن به کمک چرخ و دلو استخراج کرده و در حوضچه های سرباز نزدیک آن میریختند تا مواد سبک نفت تبخیر شده و از قیر و نمک سفت شده استفاده می کردند.
در دنیای مدرن اولین چاه نفت توسط شخصی به نام دریک (DRAKE ) که پایه گذار موسسه ای بنام PENNSYLVANIA ROCK OIL COMPANY بود، به تاریخ ۲۷ اوت ۱۸۵۹ میلادی در ایالت پنسیلوانیای آمریکا حفر شد، از این حلقه چاه که بعد از حدود ۵ سال تلاش در عمق ۲۳ متری به نفت رسید در اولین روز حدود چهار هزار لیتر نفت به دست آمد. و این مقدمه پیدایش صنعت بزرگی به نام صنعت نفت در جهان بود که تمام معادلات سیاسی و اقتصادی دنیا را تحت شعاع قرار داد.
لوفتوس (W. K. LOFTUS) اولین فرد خارجی بود که بطور تخصصی از مناطق نفت خیز ایران بازدید به عمل آورد. وی در گزارشی که به سال ۱۸۵۵ منتشرنمود اظهار داشته است که تنها چمشه قیربررسی شده توسط ایشان در کنار کوه های بختیاری و مسجد دور افتاده ای در نزدیکی کوه آسماری مسجد سلیمان قرار داشته است.
در سال ۱۸۹۰ میلادی(۱۲۶۹ شمسی) امتیاز اکتشاف و استخراج کلیه معادن ایران از جمله نفت توسط ناصرالدین شاه به یک انگلیسی به نام ” بارون جولیوس رویتر” داده شد که به علت عدم موفقیت در اکتشاف نفت و مخالفتهای داخلی و خارجی این قرارداد با شکست مواجه شده و طرف ایرانی مجبور به پرداخت غرامت سنگینی شد. ولی در سال ۱۹۰۱ میلادی(۱۲۸۰ شمسی) طبق امتیاز نامه دیگری اجازه اکتشاف ، استخراج ، تصفیه ، حمل و نقل و فروش نفت و همچنین احداث خط لوله در تمام خاک ایران بجز پنج ایالت شمالی به یکی دیگر از اتباع انگلستان به نام “ویلیام ناکس دارسی” (W. K. DARCY) به مدت ۶۰ سال داده شد. از آن پس فعالیتها برای اکتشاف و استخراج نفت در منطقه دور افتاده ای بنام چاه سرخ در حوالی کرمانشاه شروع گردید که در تابستان ۱۹۰۳ حفاری ها در عمق ۵۰۷ متری به گاز نفت و سپس به نفت رسید. چند ماه بعد دومین چاه نیز در عمق مشابهی حفر شده و به نفت رسید. بهره برداری از این چاه ها با توجه به بازده کم روزانه حدود ۳۰ تن و هزینه های بالای حفاری و حمل نقل مقرون به صرفه تشخیص داده نشد، دارسی که سرمایه گذاری زیادی انجام داده بود وبه نتیجه مطلوب نرسیده بود مجبور به همکاری با شرکت نفت برمه شد. که آن نیز یک شرکت انگلیسی بود. همکاری این دو گروه با هم منجر به ایجاد شرکت جدیدی بنام سندیکای امتیازات در سال ۱۹۰۵ شد. جورج برنالد
|
|
رینولدز (GEORGE BERNARD REYNOLDS) زمین شناس معروف بعد از تحقیقات ابتدایی اعلام کرد که حفاریها باید در منطقه مسجد سلیمان که دارای ساختار تاقدیسی است صورت گیرد. ولی شرکت با تکرار اشتباه اولیه اقدام به حفاری دو حلقه چاه به عمقهای ۶۶۱ و ۵۹۱ متر در منطقه رامهرمز نمود که هیچ کدام به نفت نرسید. بعد از این اشتباه و عدم موفقیت شرکت با ناامیدی تمام دستور توقف حفاری را صادر نمود ولی رینولدز که به وجود نفت در مسجد سلیمان اطمینان داشت حفاری ها را به منطقه نفتون در مسجد سلیمان منتقل نموده و از اجرای دستور خودداری نمود. در ۲۶ می ۱۹۰۸ ( پنجم خرداد ۱۲۸۷ ) وقتی حفاری چاه در مسجد سلیمان به پایان رسید نفت به ارتفاع ۵۰ فوت در هوا فوران کرد که سطح تولید آن به ۲۳۰۰ بشکه در روز می رسید. برای تبدیل این میدان نفتی به یکی از بزرگترین میادین نفتی جهان و بهره برداری از آن احتیاج به سرمایه گذاری زیادی بود که برای تامین آن شرکت انگلیس- ایران ( ANGELO – PERSIAN OIL COMPANY) در سال ۱۹۰۹ تاسیس گردید.
بعد از گذشت ۴۰ سال از حفر اولین چاه در میدان نفتون که بعدها در سال ۱۹۳۰ به مسجد سلیمان تغییر نام داد، اولین محموله نفتی ایران از بندر آبادان صادر گردید. دارسی و شرکت نفتی انگلیس و ایران تا سال ۱۹۱۴ در ایران به فعالیت خود ادامه دادند تا اینکه با کاهش کمک های دولت انگلستان در این سال شرکت بنگال لنسر برای بهره بردار ی از منابع نفتی ایران وارد مسجد سلیمان شد. که با هوشیاری وینستون چرچیل این مسئله بحرانی به پایان رسیده و طی قراردادی دولت انگلستان ۵۱% سهام شرکت انگلیس – ایران را به دست گرفته و حق انتصاب دو عضو هیأت مدیره با حق وتو را برای خود محفوظ داشت.
تا سال ۱۹۳۳ که قرارداد دارسی لغو شد جمعا ۵۶۱۴۷۰۰۰ تن متریک نفت صادر گردید.
در سال ۱۹۵۱ دکتر مصدق صنعت نفت ایران را ملی اعلام کرده و از شرکت انگلیس ایران خلع ید کرد، که مرحله قانونی آن در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ از تصویب مجلسین گذشته و شرکت ملی نفت ایران تأسیس گردید. که بعد از این اقدام این شرکت از طرف شرکت های بین اللملی بایکوت شده و شرکتهای مذکور علاوه بر عدم همکاری اقدام به کارشکنی هایی نیز در این زمینه نمودند، تا اینکه بعد از گذشت سه سال از ملی شدن صنعت نفت ایران اولین محموله نفتی در بندر آبادان توسط نفتکش ژاپنی نیشومازو بارگیری شد. با توجه به تغییراتی که پس از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران به وقوع پیوست در هفتم آبان ۱۳۳۳ (۲۹ اکتبر ۱۹۵۴) قرادادی بین شرکت ملی نفت
ایران و کنسرسیوم غربی متشکل از هشت شرکت بزرگ نفتی منعقد گردید که طی آن ۴۰ درصد از سهام نفت ایران به شرکت سابق انگلیس – ایران و ۴۰ درصد به شرکتهای آمریکایی گلف اویل ، استاندارد اویل اف نیوجرسی اند کالیفرنیا، کمپانی نفتی تگزاس و
سکونی موبیل – ۱۴ درصد به کمپانی سلطنتی هلند یعنی شل و ۶ درصد به کمپانی فرانسوی فرانسوا دو پترول داده شد و مقرر گردید به کمپانی سابق نفت انگلیس و ایران مبلغ ۷۰ میلیون دلار بابت غرامت پرداخت شود.
|
|
بعدها طی سالهای ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳ با لغو امتیازات و اصلاح توافقنامه ها کنترل و حاکمیت کامل ایران بر منابع نفتی ملی مسجل گردیده و مقرر شد کلیه شرکتهای نفتی یا خریدار نفت پیمانکار مخصوص شرکت ملی نفت ایران باشند.
در روند این تغییرات و بعد از آن با انجام عملیات های مکرر اکتشاف و استخراج ؛ بهره برداری از منابع غنی نفت ایران تا سال ۱۳۵۷ به ۶ میلیون بشکه در روز افزایش یافت. اما در حال حاضر با تمام تلاشهایی که صورت می گیرد این میزان به زحمت به ۴ میلیون بشکه در روز می رسد. این در حالی است که وزیر نفت دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۹۹۷ اعلام کردند که قصد دارند میزان تولید روزانه نفت ایران را تا سال ۲۰۱۰ مجدداً به ۶ میلیون بشکه در روز برسانند. و این مهم با توجه به کاهش عمر مفید اکثر مخازن بزرگ کشور که در آنها روش های اولیه بهره برداری برای استخراج نفت مورد استفاده قرار می گیرد بدون استفاده از روش های ازدیاد برداشت یا روش های نوین استخراج میسر نخواهد بود.، هر ساله برداشت از میادین بزرگ نفتی کشور مانند آغا جری، هفتکل، دورود، بلال و …. در حال کاهش است.و این در حالی است که ما دارای حدوداً ۵۰۰ میلیارد بشکه نفت در جا هستیم که این مقدار برابر ۹% کل نفت درجای جهان می باشد و باداشتن ۲۷ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی شناخته شده ۱۵% کل ذخیره جهانی را به خود اختصاص داده ایم. حال اگر ما ضریب بازیافت را ۲۵ فرض کنیم آنگاه می توانیم ۱۲۵ میلیارد بشکه از این نفت درجا را بدست آوریم و چنانچه با استفاده از روشهای مختلف بهره وری بتوانیم این ضریب را فقط ۵% افزایش دهیم آن وقت حدود ۲۵ میلیارد بشکه به نفت های قابل استحصالمان افزوده خواهد شد. به نظر می رسد روش های نوین بهره وری از جمله روش های افزایش بهره وری نفتEOR((Enhanced Oil Recovery که با پیشرفت تکنولوژی در زمینه های مختلف گسترش پیدا کرده و هر روز به تعداد شرکتهای نفتی استقبال کننده از آن افزوده می شود، راه حل این مشکلات را ارائه نموده است. با توجه به گذشت نزدیک به ۱۶۰ از عمر صنعت نفت در دنیا و با توجه به کاهش بهره وری مخازن مختلف بر اثر استخراج های متوالی و متمادی روی آوردن به روش های افزایش بهره وری یک اجبار بوده و شرکت های مختلف نفتی برای افزایش تولید خود در شرایط دنیای امروز مجبور به استفاده از این روش ها هستند. در یک توضیح ساده چنانچه بخواهیم روش های افزایش بهره وری نفت را تعریف نمائیم باید بگوییم که: EOR مبحثی راجع‌به‌روش های‌مورد استفاده‌برای‌بازیافت‌بیشتر نفت‌از مخازن‌نفتی‌است، که‌جدا از برداشت‌اولیه‌و ثانویه‌می‌باشد.
در برداشت اولیه، استخراج‌نفت بیشتربا استفاده‌از انرژی داخلی مخزن، که توسط گازهای تحت فشاریا رانش طبیعی توسط آب
ایجاد می‌شود، صورت می‌گیرد.
در برداشت‌ثانویه، بیشتر از تزریق‌آب‌یا آبروبی‌استفاده‌می‌شود. به‌این‌ترتیب EOR به‌عنوان‌سومین‌مرحله‌برداشت‌مطرح‌می‌شود.
ازدیاد بازیافت‌نفت IOR (Improved Oil Recovery) و بازیافت‌پیشرفته‌نفت AOR (Advanced Oil Recovery) معانی مشابهی با EOR دارند بجز آنکه آن ها روش های مقدماتی و ثانویه برداشت را نیز در برمی‌گیرند، در ضمن گاهی اوقات EOR
|
|
می‌تواند زودتر از مراحل‌قبل‌بکار رود. قبل‌از تهیه‌این‌پژوهش، آبروبی‌نوعی‌از EOR شناخته‌میشد ولی‌الانEOR به‌عنوان‌مرحله‌ای‌پس‌از آن‌به‌شمار می‌رود. بطور کلی می توان تمام روشهایی را که درآنها از مواد یا گونه های مختلف انرژی برای استخراج نفت های باقیمانده در مخزن که برداشت آنها از روشهای متداول مقرون به صرفه نیست، بکار می روند را جزو روشهای ازدیاد برداشت نفت به حساب آورد.
جریان طبیعی نفت تحت تأثیر سه نیروی شناخته شده فشار آب مخزن ، فشار گاز سرپوش و فشار گاز حل شده در نفت می باشد. در حالت اول آبی که در زیر نفت در لایه نفتگیر قرار دارد تحت فشار زیادی است که از اطراف به آن وارد میآید ، لذا به محض اینکه چاه به لایه نفت زا برسد فشار آب نفت روی خود را به درون چاه و از آنجا به روی سطح زمین می راند. در حالت دوم هم گازی که بطور آزاد مثل سرپوش یا کلاهکی روی نفت را در مخزن پوشانده است بر اثر فشار زیادی که به آن وارد می آید متراکم شده و میل به انبساط پیدا ی کند که این میل به انبساط بصورت فشار به نفت درون مخزن تحمیل می شود و در اولین فرصت گاز با بیرون راندن نفت از مخزن منبسط شده و از فشار وارده می کاهد. مقداری گاز تحت فشار زیاد مخزن در نفت حل شده است که تمایل به آزاد شدن از فاز مایع دارد و به همین دلیل در هنگام آزاد شدن و خروج از مخزن مقداری از نفت را نیز همراه خود به سطح زمین هدایت می نماید، مانند بطری نوشابه پر گازی که درب آن بطور ناگهانی باز شود که در این حالت گاز موجود در بطری علاوه بر خروج از بطری مقداری از مایعات داخل بطری را نیز به همراه خود خارج می سازد. در عین حال این گاز محلول با کاهش فشار مخزن می تواند از نفت جدا گردیده وبه شکل گاز سرپوش،افت فشار مخزن را جبران نماید. ر ابتدای حفاری ها در ایران اکثر چاه های حفر شده جزو چاه های پر فشار منطقه بشمار می آمدند که با گذشت سال ها و بهره برداری های فراوان صورت گرفته اغلب میادین دچار افت فشار و در نتیجه کاهش بهره وری شده اند. لذا توجه به روش های جدید استخراج نفت و روش های مختلف ازدیاد برداشت نفت بیش از پیش از اهمیت برخوردار شده و در اکثر کشورهای نفت خیز دنیا به آن پرداخته می شود
تا هر چه بیشتر از این موهبت نهفته در زمین استفاده و برداشت از مخازن نفت را تاحد ممکن افزایش دهند. در ایران نیز در سالهای اخیر به تعدادی از روش های نو رو آورده شده که از جمله می توان به تزریق گاز در میادین آغاجاری، هفتکل و دورود یا تزریق آب در بلال اشاره کرد.
محتوای ناب و کاملا منحصر به فرد این مقاله به تضمین پارس تحقیق رسیده است.
فرمت:word
تعداد صفحات: ۱۳۰صفحه